BASINDAN SEÇTİKLERİMİZ

Yanlış özelleştirmeler (2)
MUSTAFA AYSAN

Hürriyet'in 15 Temmuz tarihli haberi şöyleydi: "Rekabet Kurumu, kâr edemedikleri gerekçesiyle, Enerji Bakanlığı ile restleşen ve bakanlıkça 1 Temmuz'daki ani elektrik kesintisinin sorumlusu gösterilen özel sektör elektrik şirketlerine baskın düzenledi. Kurum, Elektrik Üreticileri Derneği Alarko ve Zorlu'nun evraklarına el koydu." Özel işletmeyi, zararına mal satmaya zorlamak, devlet için bile olanaksız olmalıdır.
Elektriğe en çok gerek duyduğumuz yaz aylarında, elektrik üreticisi özel şirketler, birbiri arkasından üretimlerini durdurma kararları vermektedirler. Bu özel şirketler, kendi ihtiyaçları için elektrik üretim tesisleri kurmuş olmakla birlikte, depo edilmesi olanaksız bulunan üretimlerini, devletçe dağıtılmak üzere kamu kuruluşlarına satmaktaydılar. Geçen yıl hızla yükselen doğalgaz fiyatları, bu yakıtla elektrik üreten özel şirketlerin üretim maliyetlerini çok yükseltmiş, ancak üreticiler, devlete sattıkları üretimlerinin satış fiyatlarını yükseltmek olanağını bulamamışlardır.
Enerji Bakanlığı ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) ile öteki ilgili kamu görevlileri, özel işletmelerden ucuz mal almak isterken, elektrik tüketiminin en yüksek noktasında, bu özel şirketlerin üretiminden yoksun kalmaktadırlar. Bu olumsuz durum, devleti, elektrik üreten, dağıtan, satan ve aynı zamanda piyasayı düzenleme zorunda bırakan yanlış özelleştirmelerin sonucudur. Kendi ihtiyaçları için üretim yapanlar kadar, yap-işlet modelinde önemli üretim yapan başak özel şirketler de vardır, bu gidiş onların üretimlerine de zarar verebilir.
Üretici işletmelerin temel enerji girdisi olan ve devlet tekelinde bulunan elektrik üretim ve dağıtım işletmelerinin özelleştirilmesi için, 20 yıldır çaba gösterilmektedir. Bu çabalar sonucu özelleştirilmiş bulunan Çukurova ve Kepez Elektrik şirketleri batma noktasına gelmiş ve artan zararlarla yeniden devletleştirilmişlerdir. Dağıtımın özelleştirilmesi amacıyla devlete ait tek dağıtım şebekesinin özelleştirme çabaları sonuçsuz, üretimin özelleştirilmesi de sınırlı kalmıştır. Bu amaçla kurulan 26 perakende dağıtım şirketiyle iki toptancı şirket, bir türlü özel leşti rilememiş ve üretimin yüzde 65'ini gerçekleştiren devlet kuruluşlarının fiili tekel durumu süregelmiştir. Üreticileri, kamu yararına denetlemek ve düzenlemek amacıyla kurulan EPDK da, henüz etkili ve uygulanabilir bir kurallar topluluğu yaratamamıştır.
1980'lerin ortasında başlayan özelleştirme çalışmaları içinde, eski Türkiye Elektrik Kurumu'nun, bir holding şirketine dönüştürülmesi ve altında kurulacak çok sayıda anonim şirketin, halka hisse satışı yoluyla özelleştirilmesi modeli, sonradan değişikliğe uğramış ve onun yerine, bir ortak yapı içinde başka bir özelleştirme modeli de yapılamamıştır. Oysa elektrik üretim ve dağıtımının, ortak yapı olmadan özelleştirme olanağı yoktur. Başlangıçta düşünüldüğü gibi, bu alanda, holding şirket yapısı içinde halka hisse satılarak, üretim ve dağıtımın, uzun süreler, kamu kesimi yönetiminde kalmasından başka çözüm yoktur. Ekonominin yaşamsal bir ihtiyacını karşılayan elektriğin, sadece özel kesim işletmelerinin kârlılık endişelerine terk edilmesi olanağı, şimdiye kadar bulunamamıştır. Kapitalizmin beşiği ABD'de Kaliforniya eyaletinin halk dağıtımı, 1980'lerde özelleştirilmiş, ama başırısız olmuştur. 1933'te ABD'de kurulan hidroelektrik santralı Valey Authority, hala devletin yönetimindedir ve orada, bu kuruluşun özelleştirilmesi için herhangi bir çaba bulunmamaktadır.
Herhangi bir üretim alanında, kamu kurumu ile özel işletmeleri rekabete zorlamak, serbest piyasa kurallarına uymayan verimsiz bir işletmecilik yoludur. Ülkemizde de bu verimsiz modelin başarısız ve oldukça başarılı uygulamaları vardır. Ülkemizde özelleştirmenin akla uygun çözümleri, 1930'lardan beri bulunmuş, uygulanmış ve sonradan da kendi ellerimizle bozulmuştur. Şimdi bu değerli deneyimden yararlanabilmeliyiz.
Bu alanda fazla vakit yitirmeden, bir ana holdingin ve alt-şirketlerinin halka açılma yoluyla özelleştirilmeleri modeline dönmek zorundayız.
maaysan@superonIine.com
(RADİKAL 19.07.2006)